LI SPLITTRE E LI TRAVE

(Schematisme e naturalitá in lingues international)

Sub li titul "LE SCHEMATISMO IN AGONIA" Sr. A. Schild ha publicat in nr. 2 (februar 1957) del revúe CURRERO DEL MUNDO un articul tre interessant in quel il oposi li naturalisme de ILa al schematisme de ILe. It cúlmina in li constatation que in realitá, si li Occidental de De Wahl es plu natural quam li Esperanto de Zamenhof, anc De Wahl ne ha successat liberar se completmen de ti specie de schematisme quel es li pecca cardinal del sistemas non-naturalistic. Nam si, il argumenta, li regules de derivation de De Wahl ne producte formes tam natural quam ili existe in ILa, tande ili ha fallit lor scope. Un parol quam *electibilitá*, il di, ne es plu bon quam *elektebleco* e si noi admisse li unesim quam just, on deve anc justificar mult altri esperantismes.

"Wenn man's so hört, möcht's leidlich scheinen

Steht aber doch immer schief darum."

di Goethe in su Faust.

To es li citation quel veni me in mente, ponderante li argumentes de Sr. Schild. Yo ha nequande contestat que ILa es capabil seducter homes con humanistic cultura e yo anc concede que it es etimologicmen plu vicin al comun fonte de nor civilisation hellenic-latin quam li lingue de De Wahl. Ma de to ancor ne seque que ti-ci deve, pro ti motive, necessimen esser minu natural quam li lingue de IALA.

Li citation de isolat exemples posse ilustrar precisi punctus de problemas stant in discussion, ma ili pruva nequó. Li discussion deveni fertil solmen quande noi exámina ti exemples in li cadre del general conceptiones quel forma li base de singul sistema.

Noi va dunc posir nos li question: "Quo es schematisme"? Aplicat al scientie linguistic, it realmen ne sembla dir plu mult quam "crear paroles o frases per formar les secun prefixat modelles e regules". Noi deve aconosser que Zamenhof ha cultivat ti metode in su forme max pur. A it noi debi perles quam *onigilo, alakvigi, homidino, malamigi, senkiale, ulego* e mult altres. Ili es, quam di tre justmen Sr. Schild "jocas de combination". Or, anc ILe forma su paroles per li combination de radicas con afixes. Malgré to, li formes resultant es, in constract a tis de Espo, ínmediatmen comprensibil. Pro quo? Pro que in ILe ne solmen li radicas, ma anc li afixes es natural, nam ili es extraet del lingues vivent. E ti resultate ha esset atinget malgré li "schematisme" quel presidet al creation del derivates.

Li veritá es que on ne posse oposir "schematisme" (tal qual Sr. schild sembla concepter it) a "naturalitá". Nam Schematisme lude un rol important mem in li lingues vivent. In quó consiste li labor del grammaticos, si ne in classificar li elementes lingual in categories de queles chascun forma li modelle por un determinat númere de paroles? Ili comensa por ex. per far li distintion inter verbes regulari e irregulari. Poy ili subdivide li verbes regulari in special classes. Chascun parol inrangeat in li sam classe seque li sam regules de formation. It sufice monstrar li formes conjugativ de un sol verbe por haver li clave por li formation de omni altres del sam classe. Quo to es, si ne "schematisme"? Li infante qule aprende parlar, seque instinctivmen li sam lege. It es conosset, de altri látere, que omni verbes novimen format es conjugat, sin exception, secun li modelle del verbes regulari. Li schematisme es plu fort quam li tradition e it vell esser proprimen absurd condamnar it quam "innatural".

Sr. Schild erra, si il crede que li autores de lingues constructet ha fallit in lor prova, crear lingues "natural" unicmen pro que ili "ne successat desembarassar se del schematisme". In contrari, ili ha recurret al schematisme in plen conscientie del facte que it es li sol medie quel li leges del lingue oferta les por realisar li postulate del *facilitá* quel es, e malgré omnicos resta, un del pilares fundamental in li construction de un lingue auxiliari. Támen, si li schematisme, per su natura self, es un procede de construction perfectmen natural, su aplication irreflectet posse, quam monstra li exemple de Espo, provocar conflictes con li postulate del naturalitá. It vell esser absurd pretender de De Wahl successat eliminar sin exception omni cases de friction existent. Il esset un genie, ma ne un magico. Ma il successat trovar li max bon solution possibil in su eforties, conciliar li postulate de regularitá (quel es ci sinónim a schematisme) con ti de naturalitá. It es ni just, ni logic, mesurar li valore del resultate atinget per li litt númere de casus irreductibil, i.e. tis queles resistet a su metode de derivation, e silentiar modestmen pri li aplastant majorité (adminim 90%) dil casus queles il successat soluer in maniere til nu ínegalat. Por convicter nos pri to, it sufice tornar nor atention al resultates queles IALA obtenet per su metodes, predendetmen plu scientic e sol natural.

Lass nos reprender li exemple del parol *electibilitá* citat de Sr. Schild in su articul. In efecte, ti parol, si it es perfectmen comprensibil, ne es international. Li forme international es *eligibilitá* quam in ILa. Ma lass nos nu examinar un poc li vertús del metode de IALA in su practic aplication. In un lingue auxiliari quam ILa, dotat de un complet sistema de derivation, li diligent aprensor va desirar profitar del resurses queles oferta le ti sistema e li ne vole esser fortiat consultar li léxico chascun vez quande il deve formar un nov parol. Li exemples *visibile, perceptibile, digestibile, compressibile* etc. monstra le que li sufixe *-ibile* es adjuntet al duesim radica

- 4 -

(li radica supinal). Ma poy il incontra just li parol *eligibilitate* quel ne es conform a ti modelle, nam it vell logicmen dever esser *electibilitate*. Por trovar li clave del enigma, il consulta li grammatica e trova ta que li sufixe *-ibile* adjunte se al duesim radica solmen quande li unesim radica fini in un del consonantes -s, -pt, -t, o -x. Su curiositá natural ducte le a leer li complet capitul quel tracta pri li leges del formation del "double stem verbs" e il trova tis-ci tre ingeniosi. Tam ingeniosi que yo, in mi torn, va premisser me resumar les in infra.

Li exposition in li grammatica comensa per indicar li verbes irregulari queles

a) fini in li infinitive per -ar

b) fini in li infinitive per -ir.

Poy seque 7 regules queles monstra qualmen es modificat li unesim radica por obtener li radica supinal servient al derivationes, a saver

1) Modification del radica pos li consonantes c, l, n, p, r, u, x.

2) Modification del radica pos li digramma sc.

3) Modification del radica pos li consonantes b, g, h, m, qu, v.

4) Regul special concernent li consonante r, modificante li regul 1.

5) Modification del radica pos li consonantes d, t.

6) Deviationes exceptionel del regules 1 e 3.

7) Exceptiones suplementari afectant alquel del categories ja citat.

E por finir, seque un liste de verbes totalmen irregulari, i.e. classificabil in nequel del categories ja citat.

Li total quantité de omni verbes citat es 130. Ma li real númere del verbes irregulari es plu grand.

Yo ne vole ci extender me sur li extrem complication de ti regulation e li quasi impossibilitá aplicar it in practica, ma yo desira posir al adherentes de ILa du precisi questiones:

Si vu qualifica li regul De Wahl, por li exposition de quel sufice exactmen 4 lineas (vide mi manuale) quam "schematisme", quo noi deve alor pensar pri li derivation in ILa quel pussa li manie, voler capter li formation del radicas supinal in regules, til crear ne minu quam 9 categories? Esque to ne es schematisme potentiat?

Qualmen vu posse condamnar li regul De Wahl quam vestigie de "schematisme" si vu fa exactmen lu sam, con li sol resultate, que vor regules es complicat li impractibilitá e que, malgré lor superabundantie, ili lassa ancor plu mult casus ínsoluet quam in Occidental?

Ma hay ancor un altri aspecte del problema quel merite esser mentionat.

ILa complica su sistema de derivation til far it practicmen ínaplicabil, unicmen por posser evitar "monstruositás" quam *electibilitá, fractibil, consumpter* etc. malgré que ti formes es perfectmen comprensibil. Naturalitá

- 5 -

ante omnicos. Ma esque realmen Sr. Gode crede que por li popules romanic li formes supra indicat es plu natural e minu hideosi quam li formes conjugativ *nos paga, vos audi, illes pote* etc.? Pro quel motive misteriosi il admisse li schematisme in li formes conjugativ (tam frequent que sin ili on ne posse formar un sol frase) e in contrari vela se li facie quande, in virtú del sam principie, noi di *electibilitá* vice *eligibilitá*? Li simplic veritá es que De Wahl, hante un vez adoptet un principie, aplicat it sistematicmen a acceptat su ínevitabil consequenties quam un cose natural e perfectmen logic. Li remarca de Dr. Gode que li occidentalistes "crede se obligate de admirar tal ingeniositates, durante que ille ipse habe vergonia de haber rendite se culpabile de illes" monstra un strangi misrepresentation del real statu de coses. Nam si Sr. Gode crede dever hontar pro har schematisat li formes conjugativ in ILa, quo impedi le "renaturalisar" les secun li exemple de NEOLATIN de Schild? Si, in contrari, il trova que li conjugation deve esser regulari, benque alor li formes resultant es exactmen tam innatural quam li derivates criticat in ILe, quel motive have il por hontar?

Ma it ne mem es ver que si ILa accepta li innaturalitá in li formes conjugativ, it ha in cambie eliminat les radicalmen in li derivates. Si noi regarda li derivates *execution, preemption, selection, collection, detector, sanction, convulsion*, por citar solmen quelc exemples, noi trova que ili es marvelosimen natural e perfectmen irreprochabil. Ma queles es li verbes? Ili es *exequer, emer, seliger, colliger, deteger, sancir, conveller*. Admirabil resultate! Durant que in ILe perfectmen natural infinitives verbal producte in quelc relativmen rar casus derivates ne sempre realmen international, ma támen perfectmen comprensibil, noi vide que in ILa perfectmen international derivates es in cambie derivat ex verbes queles es in sam témpor ne-international e íncomprensibil. Alor ú es li diferentie? Certmen hay anc in ILe quelc tre poc infinitives queles pecca contra li internationalitá, por ex. *fisser*, ma esque forsan li forme ILa *finder* es plu bon?

Existe ancor altri coses passabilmen strangi. In li unesim alinea del capitel quel, in su INTERLINGUA GRAMMAR, tracta li question del "Double stem verbs", il declara que derivates "regularimen" format quam *scribitura, corrumpive, incidition* vice li natural *scriptura, corruptive, incision* ne besona esser considerat quam fals, ma posse esser usat ucunc ili setmbla stilisticmen possibil o preferibil. Per ti afirmation il justifica per un sol colpe omni derivates in ILe, nam vermen si on considera quam admissibil un derivate ne solmen ne-international, ma perfectmen íncomprensibil quam *incidition*, qualmen on posse ancor jocar pri nor *electibilitá*?

Yo anc nevide in quo consiste, por li occidentalistes, li necessitá "dansar sur le corda rigide". It sembla me plutost que ti dansa consiste in pretender, quam fa ILa, persequer in sam témpor postulates íncompatibil con unaltru. Por ex. abolir li géneres grammatical in li nómine del facilitá (admissente un sol articul) e poy far revenir les tra li fenestres sub li forme del vocales final -o e -a, in li nómine del eufonie. O chassar li "schematisme" per admisser omni verbes irregulari con lor duplic e triplic radicas e poy far revenir it tra li fenestre per li prova regularisar li formation del radicas supinal per metodes practicmen ínaplicabil.

Mi amicos de ILa mey perdonar me si yo ha expresset me in ti exposite con un total francore, sin provar masticar mi paroles. Ili save que yo ha, in ti sam revúe, sat sovente anc dit clarmen quant coses es bon in ILa e quant noi debi al labores de IALA. Ili anc save que yo ha esset e continua esser un partisan convictet del cooperation fructosi inter li du movementes. Ma yo anc pensa que on servi li cose plu bon, si on di apertmen quo on have sur li cordie. Lass nos esser franc; ILa posse, mersí al complexitá de su sistema de derivation deverbal, esser considerat in un cert sense quam plu natural e plu international quam ILe e su finales vocalic rendi li lingue plu eufoniosi (adminu por li sudromanos). Ma in realitá it ha apene fat minu mult concessiones a to quo Sr. Schild nómina "schematisme", e Prof. Sauvageot probabilmen ne erra mult, si il di que ILa es por non-romanes sam desfacil a aprender quam alquel lingue romanic vivent. Peano ha, in mi opinion, esset plu bon inspirat quande il admisset, in li vocabularium de su LATINO SINE FLEXIONE, quam sol criterie ti del internationalitá e renunciat al elaboration de un sistema de derivation quel solmen vellhar complicat li coses sin alquel beneficie por li aprensor.

Por ne indisposir li patient letor, yo renuncia parlar ancor pri li céteri exemples citat de Sr. Schild in su anticul. Noi va esperabilmen haver li ocasion revenir a ili in ulteriori articules. *A. Matejka.*